واژگان و مفاهیم عمومی صنعت نفت

امور حاکمیتی صنعت نفت: اعمال حق حاکمیت و مالکیت عمومی به نمایندگی از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران بر منابع نفتی و سیاستگذاری، برنامه ریزی، هدایت و راهبری و نظارت عالیه بر اقدامات اجرایی در صنعت نفت و پتروشیمی اعم از عملیات بالادستی و پایین دستی است.

بالادستی: فعالیت های بالادستی شامل فعالیت های اکتشاف، مطالعه مخازن، بهره برداری و تولید (به معنای وسیع کلمه شامل افزایش بازیافت) تا انتقال نفت خام و یا گاز به پالایشگاه است.

بنزین: برشی از نفت است که بین ۷۰ تا ۱۷۵ درجه سانتی‌گراد تقطیر می‌شود و محتوی هیدروکربن های C5 تا C11یا C12 می‌باشد. بنزین طبیعی که حدود ۱۵درصد از نفت خام را تشکیل می‌دهد، در موتورهای احتراقی به کار می‌رود.

بیع متقابل: در قرارداد بیع متقابل (Buyback contract) پیمانکار خود سرمایه لازم برای ساخت کارخانه (پالایشگاه، پتروشیمی، تاسیسات استخراج نفت و …) را تامین می کند و اصل سرمایه و سود آن را مطابق قرارداد از درآمد حاصل از فروش محصولات کارخانه (گاز یا فرآورده های نفتی، محصولات پتروشیمی یا نفت خام) پس می گیرد.

پالایش: نفت به‌صورت خام نمی‌تواند مورد استفاده قرار گیرد و باید در پالایشگاه نفت در برج تقطیر (مخصوص نفت) مورد جداسازی بر اساس اختلاف چگالی قرار گیرد.

پالایشگاه گاز: مجموعه‌ای صنعتی متشکل از واحدهای فرآیندی، تاسیساتی، ذخیره‌سازی و غیره است که گاز ترش یا هیدروکربن‌های ناخالص دریافتی از مخزن گاز طبیعی را جهت مصارف گوناگون (خانگی، صنعتی و صادرات) پالایش می‌کند.

پالایشگاه نفت: یک واحد صنعتی است که در آن نفت خام به مواد مفیدتری مانند گاز مایع، نفت سفید، بنزین، گازوئیل، نفت کوره، قیر و دیگر فراورده‌های نفتی تبدیل می‌گردد. پالایشگاه‌های نفت به‌طور معمول واحدهای صنعتی بزرگ و پیچیده‌ای می‌باشند که در آن‌ها واحدهای مختلف توسط مسیرهای لوله‌کشی متعددی به هم پیوند داده شده‌اند.

پایین دستی: فعالیت های پایین دستی از آغاز پالایش نفت خام و گاز طبیعی شروع می شود و مراحل مختلف حمل، توزیع، بازاریابی و فروش آن را در بر می گیرد.

پتروپالایشگاه: یک پتروپالایشگاه از ادغام جریان‌های مواد و انرژی بین پتروشیمی و پالایشگاه‌های نزدیک هم به وجود می‌آید. البته با احداث یک پتروشیمی در کنار یک پالایشگاه و یا برعکس هم می توان به یک پتروپالایشگاه دست یافت. در مجتمع های پتروپالایشگاهی، هدف تنها تولید سوخت نیست، بلکه در کنار چنین محصولاتی فراورده های ویژه و خوراک های مورد نیاز مجتمع های پلیمری و شیمیایی نیز تولید و عرضه می شود. در مجتمع های پتروپالایش، نفت خام به عنوان خوراک وارد واحدهای فرایندی متعددی می شود تا ترکیبی از محصولات سوختی و پایه پتروشیمی تولید شود.

پتروشیمی: شاخه‌ای از دانش شیمی است که تبدیل نفت خام و گاز طبیعی را به فراورده‌های مصرفی مورد مطالعه قرار می‌دهد. پتروشیمی، زیربنای صنایعی با همین نام است.

تولید صیانتی: کلیه عملیاتی که منجر به برداشت بهینه و حداکثری ارزش اقتصادی تولید از منابع نفتی کشور در طول عمر منابع مذکور می شود و باعث جلوگیری از اتلاف ذخایر در چرخه تولید نفت براساس سیاست های مصوب می گردد.

حفاری: برای بهره برداری از مخازن نفت و گاز، که هزاران متر زیر زمین هستند، باید تمام سازند ها و لایه های بالایی و خود سنگ مخزن مورد حفاری قرار گیرد. امروزه در صنعت نفت، صنعت حفاری حرف اول را می زند و ملاک قدرت شرکت های نفتی محسوب می شود.

حوضه: (Province) به مجموعه یک یا چند میدان نفتی که خصوصیات چینه شناسی یکسانی داشته باشند، حوضه نفتی می گویند. هر حوضه شامل چند سیستم نفتی است.

ذخایر استراتژیک: ذخایر استراتژیک نفت ذخایری است که اجازه استفاده از آن هنگامی صادر شود که عرضه مستمر نفت خام به دلایل سیاسی یا نظامی با اختلال مواجه شده باشد.

سازند: به مجموعه رسوبات سنگ شده ای گفته می شود که برخی از ویژگی های آن ها مانند سن، نوع فسیل، جنس، پیوستگی (قطع شدگی در آن دیده نشود و گسلی آن را قطع نکرده باشد)، ضخامت، رنگ و …. تا حدودی مشترک است. در این میان سن و نوع فسیل سازند از اهمیت بیشتری برخوردار است. ممکن است برخی از این ویژگی ها در یک سازند مشترک نباشد. به طور مثال سازند آسماری در میدان اهواز و مارون دارای ضخامت های متفاوتی است. اما به دلیل آن که سایر ویژگی های سازند همچنان در میدان های مختلف یکسان است، آن را یک سازند واحد می شناسند. یک سازند ممکن است از یک یا چند لایه ی رسوبی تشکیل شده باشد. البته لایه های یک سازند کاملاً به هم پیوسته هستند.

شرکت های اصلی: چهار شرکت مادر تخصصی شامل شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی گاز ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران که تابع وزارت نفت می باشند.

شرکت‌های فرعی: شرکت‌هایی که بیش از پنجاه درصد (۵۰%) سهام آنها متعلق به شرکت‌های اصلی تابعه وزارت نفت است.

فرآورده های نفتی: کلیه محصولاتی که در تاسیسات فرآوری و پالایش نفت به دست می آید و می تواند به طور مستقیم مصرف و یا در سایر واحدهای عملیاتی و پتروشیمیایی به محصول نهایی تبدیل شود.

فاینانس: اصل این کلمه به معنی تامین سرمایه توسط بانک های خارجی در قالب وام است. اما معنی آن در قراردادهای نفت و گاز این است که در این نوع از قرارداد سرمایه مورد نیاز برای ساخت کارخانه از سوی مالک تامین شده و مالک نقش کارفرما را هم بازی می کند.

گاز

كلاهك گازي: در صورتي كه در يك مخزن نفتي هر سه سيال آب، نفت و گاز وجود داشته باشد، ترتيب قرار گرفتن سيالات درون مخزن به گونه‌اي است كه از پايين به بالا ابتدا آب، بعد نفت و سپس گاز قرار مي‌گيرد. به سازند‌ي كه در آن گاز قرار دارد، سازند گازي و به سازندهاي ديگر سازندهاي نفتي و گازي مي‌گويند.

به بخش بالايي مخزن كه حدفاصل ميان پوش سنگ و سطح تماس نفت و گاز است، كلاهك گازي مخزن نفتي مي‌گويند. گفتني است كه برخي از مخازن فاقد كلاهك گازي، برخي ديگر فاقد بخش آب ده هستند و برخي فاقد هر دوي آن‌ها هستند.

گازهای سبک: این گازها شامل هیدروژن هیدروکربورهای سبک است و حاصل پالایش گاز در پالایشگاه های گازی و یا تأسیسات نم زدایی می باشد.

گاز طبیعی: هیدروکربورهایی که در سازندهای گازی مستقل، گنبدهای گازی و یا محلول در نفت در شرایط متعارف به حالت گاز موجود است و یا طی عملیات بالدستی همراه با نفت خام به دست آید.

گاز غنی: گاز خروجی از میدان نفتی و یا کلاهک های گازی و یا میادین مستقل گازی را اصطلاحاً گاز غنی می گویند. گاز غنی بعد از پالایش به گاز سبک تبدیل می شود.

گاز همراه: آنچه از میادین هیدروکربوری استخراج می شود معمولاً ترکیبی از نفت و گاز می باشد. مسأله مهم، درجه ترکیب گاز و نفت است. اگر میزان نفت به مراتب بیش از گاز باشد، اصطلاحاً گاز همراه را بکار می بریم یعنی گازی که همراه تولید نفت بدست آمده است. اگر میزان گاز بیش از نفت تولیدی باشد، تولید اصلی در واقع گاز است ولی در عمل مقداری نفت به همراه گاز بدست می آید که اصطلاحاً آنرا کندانسه می گویند.

محصولات پتروشیمی: کلیه محصولاتی که در تاسیسات پتروشیمیایی از نفت و فرآورده های نفتی به دست می آید و می تواند به طور مستقیم مصرف و یا برای تولید محصول نهایی در عملیات استفاده شود.

محصولات نهایی: محصولات که پس از تولید، امکان تولید محصول دیگری از آنها نیست و به طور مستقیم قابلیت مصرف دارند.

مخزن: (Reservoir)به بخش هایی از یک سازند که دارای نفت یا گاز باشد و تغییرات فشار قابل توجهی نداشته باشند، مخزن نفت یا گاز گفته می شود. بنابراین ممکن است یک سازند دارای چندین مخزن باشد.

واژگان نفتی

منابع نفتی: هر یک از منابع و یا مخازن زیرزمینی یا روزمینی در تقسیمات داخل سرزمین، آبهای داخلی، ساحلی، فلات قاره و بین المللی مجاور مرزهای کشور و آبهای آزاد بین المللی که احتمال وجود نفت در آن است مشخصات فنی و مختصات جغرافیایی آن توسط وزارت نفت مشخص می گردد.

میدان نفتی: به مجموعه یک یا چند مخزن نفت که دارای ساختار (ساختار تله نفتی) مشابهی باشند، یک میدان نفتی می گویند.

نفت: مایعی غلیظ و افروختنی به‌رنگ قهوه‌ای سوخته یا سبز تیره یا سیاه است که در لایه‌های بالایی بخش‌هایی از پوسته کره زمین یافت می‌شود. نفت شامل آمیزه پیچیده‌ای از هیدروکربن‌هایی گوناگون است. بیش‌تر این هیدروکربن‌ها از زنجیره آلکان هستند؛ ولی ممکن است از دید ظاهر، ترکیب یا خلوص تفاوت‌های زیادی داشته باشند. نفت جز سوخت‌های فسیلی به حساب می‌آید و تجدید ناپذیر است.

نفت خام سبک (نفت شیرین): نفت خام از هیدروکربورها تشکیل شده است که متشکل از عناصر کربن و هیدروژن است. هر چند مقداری سولفور و اکسیژن و نیتروژن و فلزات نیز دارد. هیدروکربورهای کوچکتر و سبک تر از طریق تقطیر ساده که در پالایشگاه ها انجام می شود، قابل جداسازی است. به این دسته از نفت های خام اصطلاحاً نفت خام سبک می گويند که در مقابل نفت خام سنگین قرار می گیرد. میزان گوگرد نفت شیرین کمتر از ۰٫۵ درصد است.

نفت برنت: برنت یک سبد نفتی شامل نفت خام برداشت‌شده از چهار چاه نفت بریتانیایی و نروژی در دریای شمال می‌شود و نفتی سبک و شیرین محسوب می‌شود. نفت برنت مهمترین مرجع قیمت نفت خام در منطقه آتلانتیک است و حدود دو سوم نفت مبادله‌شده در بازار بین‌المللی بر اساس نفت برنت قیمت‌گذاری می‌شود. درجه API مخلوط برنت بیش از ۳۸ و میزان گوگرد آن ۰٫۴۱ درصد است.

نفت درجا: نفت درجا نشان دهنده حجم نفت موجود در مخازن است، آمار نفت درجا معمولاً به صورت نفت در جای اولیه اعلام می شود، یعنی حجم نفتی که در زمان کشف و قبل از بهره برداری از مخازن گزارش شده است. بدیهی است در خلال زمان شناخت دقیق تری از مخازن بدست می آید، لذا آمار نفت درجا تغییر می کند.

نفت سفید: یکی از فرآورده های نفتی و جزو مواد سوختی است که در گذشته کاربرد گسترده‌ای در بخش خانگی به عنوان سوخت وسایل گرمایشی و پخت‌وپز داشت که امروزه در بسیاری از نقاط با گاز شهری و گاز مایع جایگزین شده‌است.

نفت سنگین (ترش): سولفور بیشتری دارد و API آن کمتر است و سهم فرآورده های سنگین تر مانند نفت کوره که در فرآیند پالایش از آن بدست می آید، بیشتر خواهد بود. نفت ترش به نفت خامی می‌گویند که میزان گوگرد آن بیش از ۰٫۵ درصد باشد.

نفت کوره یا مازوت: یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که در مراحل پالایش نفت خام پس از نفتا و بنزین و نفت سفید بدست می‌آید و چون سیاه رنگ است به نام نفت سیاه نیز خوانده می‌شود. این ماده ارزان‌ترین ماده سوختنی برای کوره‌ها، حمام‌ها و تنور نانوایی‌ها و موتورهای دیزلی و برخی نیروگاه‌ها است.

نفت گاز: نفت گاز یا گازوئیل یا سوخت دیزل به عنوان سوخت موتورهای دیزلی و تأسیسات حرارتی بکار می‌رود. نفت گاز عمدتاً از سه گروه پارافینیک ، نفتنیک و آروماتیک تشکیل شده است. این سوخت بیشتر از روش ویژه‌ای در تقطیر جز به جز نفت مازوت بدست می‌آید.

نفت وست تگزاس اینترمیدیت(WTI): نوعی نفت سبک است که به عنوان شاخص برای قیمت‌گذاری نفت در بازارهای جهانی استفاده می‌شود. دلیل اصلی این نام‌گذاری آن است که این نفت سبک در غرب تگزاس استخراج می‌شود و تولید آن بسیار کم است.

اصطلاحات لاتین نفت

IEA: آژانس بین‌المللی انرژی (International Energy Agancy) یک سازمان مستقل بین‌دولتی است که در چارچوب سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در سال ۱۹۷۴ در پی بحران نفتی سال ۱۹۷۳ بنیان‌گذاری شده و دبیرخانه آن در پاریس قرار دارد.

API: انجمن نفت آمریکا (American petroleum institute) در سال ۱۹۱۹ میلادی، درشهر کلمیبیا تاسیس گردیده و از سال ۱۹۲۴ تبدیل به مرکز تدوین و نگهداری استانداردهای صنعت نفت و گاز سراسر جهان تبدیل شده است.

IPS: استانداردهای صنعت نفت ایران(Iranian Petroleum Standards) با تصویب هیات مدیره شرکت ملی نفت ایران، کار تدوین استانداردهای صنعت نفت ایران از سال ۱۳۶۹ با استفاده از خدمات مشاور و با همکاری مدیریت ها و شرکت های تابعه وزارت نفت شروع و طی شش سال به صنعت نفت ارائه گردید.

اوپک

OPEC: اوپک یا سازمان كشورهاي صادركننده‌ نفت (Organizations of Petroleum exporting Countries) در سپتامبر ۱۹۶۰ توسط ۵ كشور ايران، عربستان، ونزوئلا، كويت و عراق تشكيل شد كه بعد از آن ۹ كشور ديگر الجزائر، قطر، نيجريه، امارات، اندونزي، ليبي، الجزيره، اكوادور، آنگولا به آن‌ها اضافه شدند.

EPC : در پروژه های مهندسی، تامین کالا و ساخت و اجرا (EPC) معمولا ۵ تا ۱۰ درصد از هزینه پروژه صرف طراحی، ۶۰ تا ۶۵ درصد صرف خرید اقلام و تجهیزات لازم و ۳۰ تا ۳۵ درصد هم صرف اجرای پروژه می شود. در پروژه EPC هر سه کار فوق به پیمانکار سپرده می شود.

PPM: پی پی ام یعنی قسمت در میلیون که سنجشی برای اندازه گیری غلظت محلول ها است. به عنوان مثال یک PPM یک قسمت وزنی یا حجمی ماده ای حل شونده در یک قسمت وزنی یا حجمی محلول می باشد. ما با پا پی امبیشتر در میزان سولفور فرآورده های نفتی سروکار داریم.

درجه API: کمیتی برای سنجش چگالی مایعات نفتی و پتروشیمی است. برای نشان دادن میزان سبکی و سنگینی نفت خام، به‌طورمعمول از شاخص (API) استفاده می‌شود. این شاخص از حاصل تقسیم عدد ۱۴٫۵ بر وزن مخصوص نفت خام در درجه حرارت ۶۰ درجه فارنهایت، منهای عدد ۱۳۱٫۵ به دست می‌آید. نفت خام‌های باAPI بالاتر از ۳۰ را سبک و ۲۰ تا ۳۰ را متوسط و پایین‌تر از ۲۰ را نفت خام سنگین می‌گویند.

Shale: نفت و گاز شیل اصطلاحا به منابع نامتعارفی گفته می شود که نفت و گاز درون سنگ شیل که دارای تخلخل بسیار زیاد است گیر افتاده و با توجه به تراوایی پائین این نوع سنگ از روش های مختلفی مانند فشار هیدرولیک یا فشار آب برای شکست این سنگ ها و استخراج منابع آن استفاده می شود.

FOB: فوب یا تحویل روی عرشه، کلمه‌ای برای توصیف یک فرایند خاص از حمل‌ونقل کالاست و به معنی قیمت تا لحظه تحویل روی کشتی است. بنابر قوانین بین‌المللی در شرایط فوب فروشنده وظیفه دارد تمامی هزینه‌های کالا را تا محل حمل اصلی متقبل شود و تمامی هزینه‌های بعد از این مرحله اعم از کرایه حمل، بیمه، تعرفه‌های وارداتی و غیره را خریدار متقبل می‌شود. فوب خلیج فارس یکی از شاخص های قیمت گذاری فراورده های نفتی است.

LNG: گاز طبیعی مایع چنانچه در فشار اتمسفر تا دمای F º۲۶۰- سرد شود، به حالت مایع تبدیل می شود.LNG شامل بیش از ۹۵ درصد متان و درصد کمی اتان و پروپان و سایر هیدروکربورهای سنگین تر است.

سایر ترکیبات و ناخالصی های گاز طبیعی مانند اکسیژن، آب، گازکربنیک و ترکیبات گوگردی طی فرآیند سرد کردن از گاز طبیعی جدا شده و گاز طبیعی در حالت مایع به دست می آید.

LPG: گاز مایع که به صورت مخفف LPG نامیده می شود معمولا عمدتا از دو ترکیب هیدروکربنی پروپان و بوتان با فرمول شیمیایی C۴H۱۰, C۳H۸ تشکیل شده است.

NGL: مایعات گاز طبیعی معمولا همراه با تولید گاز طبیعی حاصل می شود. یعنی گازهای سبک تر در اثر تغییر فشار و دما به مایع تبدیل می شود.مایعات گاز طبیعی به وسیله دستگاه های جداساز (Separator) در میادین یا پالایشگاه های گاز از گاز طبیعی جدا می شود. مایعات گازی شامل اتان، پروپان، بوتان، ایزوبوتان و بنزین طبیعی است.

GECF: مجمع کشورهای صادرکننده گاز سازمان است که به منظور هماهنگی در تولید، صادرات و کنترل قیمت گاز طبیعی در سطح جهان، توسط ایران، روسیه، قطر و تعدادی از دیگر کشورهای صادرکننده گاز، در ۲۳ دسامبر ۲۰۰۸ تأسیس شد. ایده اولیه تأسیس چنین سازمانی از جانب ایران بود.

انتهای مطلب/